Fihrist:
Mutlaka görün: Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alanı
Tarihe not: Çanakkale kitabeleri
Bir türküden hatıra: “Aynalı Çarşı”
Bir giriş: Çanakkale üzerine
Türk halkının Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde dünyanın en güçlü devletlerine karşı direndiği bir destan olan Çanakkale Savaşı tam 8 buçuk ay sürmüş, bu süreçte yarım milyona yakın can kaybı yaşanmış.
Pek çok kaynakta savaş sırasında boğazın iki yakasının adeta cehenneme döndüğü ifade ediliyor. Bugün tahayyül edebileceğimizden çok daha uzun ve yıkıcı olan Çanakkale Savaşı, nihayet dünyanın en büyük zaferlerinden biriyle sonlanmış, tarihe kanla kazınmış bir savaş.
Çanakkale’de 250.000’in üzerinde şehidimizin hatırasının yanı sıra 250.000’i aşkın İngiliz, Fransız, Avustralya ve Yeni Zelanda askerinin de izleri var. Tam da bu sebeple, Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında ilk sırada olan Çanakkale Şehitler Abidesi’nin giriş kapısında, Mustafa Kemal’in 1934’te yabancı askerlere hitaben yazdığı anlamlı sözleri yer alıyor:
“Uzak diyarlardan evlatlarını harbe gönderen analar! Gözyaşlarınızı dindiriniz. Evlatlarınız bizim bağrımızdadır. Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat uyuyacaklardır. Onlar, bu toprakta canlarını verdikten sonra artık bizim evlatlarımız olmuşlardır.”
Şehrin anıtlar, kitabeler ve şehitliklerle bezenmiş dingin dokusu, bugün hâlâ dünyaya barışın kıymetini anlatıyor.
Mutlaka görün: Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alanı
1973’te Tarihî Milli Park ilan edilen Gelibolu Yarımadası, 2014’te Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihî Alanı olarak yeniden sınıflandırıldı. İkonik bir yapı olan Çanakkale Şehitler Abidesi ile başlayalım ve Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında kısa bir tura çıkalım:
Çanakkale Şehitler Abidesi
Çanakkale Şehitler Abidesi Gelibolu Yarımadası’nda, Morto Koyu’nun gerisinde yükselen Hisarlık Tepe’de yer alıyor. Çanakkale şehitleri anısına inşa edilen bu görkemli yapı, 2. Anafartalar Zaferi’nin 45. yıldönümü olan 21 Ağustos 1960’ta ziyarete açılmış. Çanakkale Şehitler Abidesi’nde zaman zaman küçük değişiklikler yapılmış ve yapı, 2007’de son halini almış.
Bir not: Çanakkale Şehitler Abidesi’nin yüksekliği 41.70 metre, kapladığı alan ise 625 metre kare. Tavanında mozaikten bir Türk bayrağı bulunan Çanakkale Şehitler Abidesi’ni kente yolu düşen herkes muhakkak görmeli.
57. Piyade Alayı Şehitliği
Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında önemli bir mekân olan 57. Piyade Alayı Şehitliği’ne geçmeden önce, 57. Piyade Alayı’nı bu kadar özel kılan hikâyeden bahsetmemek olmaz: Zira Osmanlı Devleti’ne mensup 57. Piyade Alayı, Çanakkale Kara Muharebeleri’nin de başlangıcı kabul edilen Anzak Çıkarması ve sonrasındaki başarılı mücadelesiyle tarih yazmış. Hikâye şöyle: Mart 1915’te Çanakkale’ye doğru yola çıkan ve bu tarih itibarıyla 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal ile Binbaşı Hüseyin Avni tarafından eğitilen 57. Alay, Çanakkale Kara Muharebeleri’nin başladığı 25 Nisan 1915’te, Mustafa Kemal’in kişisel inisiyatifiyle Conkbayırı’na doğru yola çıkar. Yine Mustafa Kemal’in emriyle kendisinde birkaç kat büyük olan Anzak birliklerine karşı taarruza geçen 57. Piyade Alayı, savaşın sonuna kadar bölgeyi başarıyla savunur.
O dönemde hayatını kaybeden, 57. Alay’a bağlı 628 asker için 1992’de, Gelibolu Yarımadası’nda sembolik bir şehitlik yapılır. Mimar Nejat Dinçel tarafından tasarlanan ve Kılıçbayırı’nın güney ucunda inşa edilen 57. Alay Şehitliği ve Anıtı, Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında görülmeyi ve hissedilmeyi sonuna kadar hak eden, dokunaklı bir yapı.
Conkbayırı Atatürk Zafer Anıtı
Conkbayırı’nın kuzey ucunda bulunan en yüksek noktası, Conk Tepesi olarak anılıyor. Tam da burada bronzdan yapılmış bir Atatürk heykeli yer alıyor: Adı, Conkbayırı Atatürk Zafer Anıtı. Bölgede yapılmış en yeni anıt olma özelliğini taşıyan Atatürk Zafer Anıtı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Anafartalar Grup Komutanı Albay Mustafa Kemal’in 10 Ağustos 1915 tarihinde yönettiği Conbayırı taarruzu anısına, 1993 yılında yaptırılmış.
Atatürk’ün saatinin parçalandığı yer
Conkbayırı Tepesi’ni özel kılan bir diğer hikâyeye gelelim: Mustafa Kemal 10 Ağustos 1915’te Conkbayırı süngü taarruzunu yönetirken göğsüne bir şarapnel misketi isabet eder, o sırada sağ göğüs cebinde bulunan saat sayesinde ölümden kurtulur. Olayın yaşandığı ve bugün bir levhanın yanı sıra dört top güllesi ile belirtilen bu nokta, kuşkusuz Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında en can alıcı olanlardan biri.
Namazgâh Tabyası Müzesi
Namazgâh Tabyası, Çanakkale Boğazı’nın en dar noktasına yaptırılan ilk ve en büyük tabya olma özelliğini taşıyor. Tabya kelimesinin bir bölgeyi savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapı anlamına geldiğini bir dipnot olarak buraya bırakalım.
Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasındaki Namazgâh Tabyası, bir karargâh merkezi olması sebebiyle Müttefik Donanma’nın başlıca hedeflerinden biri. Tabyanın adı, askerlerin orta kısımdaki büyük alanda topluca namaz kılmalarına atıfta bulunuyor; zira namazgâh, açık mescit anlamına geliyor.
Çanakkale Destanı Tanıtım Merkezi
Çanakkale Savaşı sırasında yaşanan benzersiz kahramanlık hikâyelerinin daima hatırlanması ve gelecek nesillere layığıyla anlatılabilmesi için kurulan Çanakkale Destanı Tanıtım Merkezi, 2012’de ziyarete açıldı. 8.600 metrekarelik kapalı bir alanda konumlanan tanıtım merkezinde ileri simülasyon teknikleri kullanılan 11 ayrı canlandırma odası bulunuyor. Yabancı ziyaretçiler için İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça, Japonca, İtalyanca ve Arapça olmak üzere yedi ayrı dilde anlatım yapılan Çanakkale Destanı Tanıtım Merkezi’nde ayrıca sergi salonları ile Çanakkale Savaşı ile ilgili eserlerin bulunduğu bir de kütüphane yer alıyor.
Seyit Onbaşı Heykeli
Çanakkale Boğazı’nı aşıp İstanbul’a ulaşmayı hedefleyen Müttefik Donanması’na karşı savaşan Mehmetçiklerin ve “Koca Seyit” olarak da anılan Seyit Onbaşı’nın hatırası için yapılan Seyit Onbaşı Heykeli, Rumeli Mecidiye Tabyası’nda bulunuyor. Seyit Onbaşı Heykeli, Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında bize göre ilk sıralarda.
Kahraman topçu eri Seyit Onbaşı’nın hikâyesi
Balıkesirli yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Seyit Onbaşı, orduya 1914’te topçu eri olarak katılır. Düşman gemilerinin birinden atılan mermi cephaneliğe isabet edince Seyit Onbaşı’nın 14 silah arkadaşı hayatını kaybeder; ancak Seyit Onbaşı kurtulmuştur. Cephanede kullanılan bataryanın toplarından yalnız bir tanesi işler halde olsa da, onun da kaldıracı bozuktur. Başka çaresi kalmayan Seyit Onbaşı mermileri sırtına yükleyerek gemiye ateş etmeye başlar. Seyit Onbaşı tek başına Müttefik Donanması’nın en büyük savaş gemilerinden HMS Ocean adlı gemiyi dümeninden vurur, gemi yan yatar, ardından mayınlara çarpar. Ocean zırhlısı, bugün Çanakkale Şehitler Abidesi’nin bulunduğu alanın tam karşısında sulara gömülür ve Müttefik Donanması geldiği gibi geri gider.
Çanakkale 1915 Hilal-i Ahmer Hastanesi Canlandırma Alanı
Çanakkale Zaferi’nde Hilâl-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti’nin kurduğu seyyar hastanelerin rolünün büyük olduğu biliniyor. Konuyla ilgili kaynaklar, cephede yaralanan askerlere öncelikle çantalarına dikilmiş olan “harp paketi”ndeki malzemelerle müdahale edildiğini anlatıyor. Sonrasında cephe gerisinde bulunan hastanelere taşınan askerlerin tedavisi burada devam edermiş. Çanakkale Alçıtepe’de hazırlanan Hilâl-i Ahmer Hastanesi Canlandırma Alanı, Çanakkale Savaşı sırasında cephe gerisine bulunan hastaneleri tüm incelikleriyle anlamaya olanak sağlayan detaylar barındırıyor.
Tarihe not: Çanakkale kitabeleri
Büyük Kemikli Kitabesi
Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında kitabeler önemli bir yer tutuyor. Bunlardan ilki olan Büyük Kemikli Kitabesi, Suvla Körfezi’nin kuzeybatı ucunda, İngilizlerin “Suvla Point” olarak adlandırdığı Büyük Kemikli Burnu’nda yer alıyor. Aralık 1915’te tahliye edilen son İngiliz kuvvetlerinin bulunduğu Suvla Koyu’na yerleştirilen bu taş kaplama yazıtta şu kıymetli sözlere rastlıyoruz:
“1915 yılının 25 Nisan sabahı Arıburnu’na 6/7 Ağustos gecesinde
Anafartalar Limanı’na çıkan düşman kuvvetleri aylar
süren muharebelerden sonra Gelibolu Yarımadası’ndaki Türk
savunmasının geçilmeyeceğini anlayarak 20 Aralık’ta bu cepheleri
boşalttı.”
Conkbayırı Mehmetçik Kitabeleri
Kabatepe-Conkbayırı yolu üzerinde bulunan Kanlısırt Kitabesi, 6-7 Ağustos 1915’teki muharebeleri anlatıyor ve şu sözlerle son buluyor:
“16. Tümen birlikleri çok çetin geçen çarpışmalarda 1.520 şehit, 4.750 yaralı vermesine rağmen Kanlısırt’ı kahramanca savundu.”
Kemalyeri Kitabesi
Kemalyeri Kitabesi Conkbayırı’nın güneyinde, Suyatağı ve Silah Sırtı’nı takip eden Kemalyeri noktasında bulunuyor. Mimar Ahmet Gülgören’in tasarladığı Kemalyeri Kitabesi’nde Yarbay Mustafa Kemal’in 3 Mayıs 1915’te, saat 19.00’da kuvvetlerine verdiği emrin 5. paragrafı yer alıyor:
“Benimle beraber burada muharebe eden bütün askerler kesin olarak bilmelidir ki, bize verilen namus görevini eksiksiz yapmak için bir adım geri gitmek yoktur. Uyku, dinlenme aramanın; bu dinlenmeden yalnız bizim değil, bütün milletimizin sonsuza kadar yoksun kalmasına neden olacağını hepinize hatırlatırım.”
Yusufçuktepe Kitabeleri
Üç taş kaplama yazıttan oluşan Yusufçuktepe Kitabeleri’nde 1. ve 2. Anafartalar Muharebeleri’ne dair bilgiler yer alıyor. Yazıtlar şu cümlelerle son buluyor:
“21 Ağustos 1915 tarihinde yapılan 2. Anafartalar Muharebesi sonunda düşmanın Sivritepe ve Mestantepe hattında taarruz gücü kırıldı. Bu muharebelerde Türkler 8.155 şehit, düşman da 19.850 kayıp verdi.”
Bir türküden hatıra: “Aynalı Çarşı”
Geçmişte bir bölümü meyve-sebze hali olarak da kullanılan Çanakkale Aynalı Çarşı’da bugün hâlâ 50’nin üzerinde dükkân yer alıyor. Kalplere işleyen Çanakkale Türküsü’nde adı geçtiği için şehrin yerli ve yabancı ziyaretçilerinin mutlaka görmek istediği Aynalı Çarşı, 1889 yılında dönemin Musevi cemaatinin ileri gelenlerinden İllo Halyo tarafından yaptırılmış ve faaliyete 14 dükkânla başlamış. Çanakkale Savaşı sırasında atılan toplar nedeniyle hasar gören yapı savaşın ardından yenilenmiş, bugün hâlâ faal ve Çanakkale’de gezilecek tarihi yerler arasında.
Kaynaklar:
Çanakkale Savaşları ve Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı
Kulturportali.gov.tr
Anadolu Ajansı
